ବିଶ୍ୱ ଆର୍ଥିକ ମଞ୍ଚର ଭବିଷ୍ୟତ ନିଯୁକ୍ତି ରିପୋର୍ଟ 2025 ମୁତାବକ ଭାରତ ଏପରି ଦେଶମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସାମିଲ ଅଛି ଯେଉଁ ଦେଶଗୁଡ଼ିକ ଆଗାମୀ ବର୍ଷରେ ପ୍ରାୟ ଦୁଇ-ତୃତୀୟାଂଶ ନୂତନ କର୍ମଶକ୍ତି ଯୋଗାଣ କରିବେ। ଭାରତ ନିଜ ଜନସାଂଖ୍ୟିକ ଲାଭାଂଶର ଫାଇଦା ଉଠାଇ ଦେଶରେ ବ୍ୟାପକ ନିଯୁକ୍ତି ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରିବା ସହିତ ନିଜର ଆର୍ଥିକ ବିକାଶକୁ ତ୍ୱରାନ୍ୱିତ କରୁଛି । ବିଶ୍ୱର ସବୁଠୁ ଦ୍ରୁତ ଅଭିବୃଦ୍ଧିଶୀଳ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା ପାଲଟିଥିବା ଭାରତ ଗତ 6 ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ ପ୍ରାୟ 17 କୋଟି ନିଯୁକ୍ତି ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରିଛି ।
ଶ୍ରମ ଏବଂ ନିଯୁକ୍ତି ମନ୍ତ୍ରଣାଳୟର ତଥ୍ୟ ଅନୁଯାୟୀ, ଭାରତରେ ନିଯୁକ୍ତି 2023-24 ରେ 64.33 କୋଟିକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି, ଯାହା 2017-18 ରେ 47.5 କୋଟି ଥିଲା। ଛଅ ବର୍ଷ ମଧ୍ୟରେ 16.83 କୋଟି ଲୋକଙ୍କୁ ଅତିରିକ୍ତ ନିଯୁକ୍ତି ମିଳିଛି । ଏହା ଯୁବ-କୈନ୍ଦ୍ରିକ ନୀତି ଏବଂ ବିକଶିତ ଭାରତ ଦୃଷ୍ଟିକୋଣ ଉପରେ ସରକାରଙ୍କ ଗୁରୁତ୍ୱକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରେ। ଭାରତ କେବଳ ଜିଡିପି ଅଭିବୃଦ୍ଧି ହାସଲ କରୁନାହିଁ, ବରଂ ନିଜ ଲୋକମାନଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତି ସୁଯୋଗ ପ୍ରଦାନ କରି ସେମାନଙ୍କର ଆର୍ଥିକ ଓ ସାମାଜିକ ସ୍ଥିତିରେ ମଧ୍ୟ ଉନ୍ନତି ଆଣୁଛି ।
ଅବଧି କାଳୀନ ଶ୍ରମ ବଳ ସର୍ବେକ୍ଷଣ (ପିଏଲଏଫଏସ)ର ତଥ୍ୟ ଅନୁଯାୟୀ, ନିଯୁକ୍ତି ହାସଲ କରିଥିବା 15 ବର୍ଷରୁ ଅଧିକ ବୟସର ଲୋକଙ୍କ ସଂଖ୍ୟା ଜୁନ୍ 2025ରେ 54.2% ଥିବା ବେଳେ ଏହା ଅଗଷ୍ଟ ମାସରେ 55%କୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ଉଭୟ ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳ ଏବଂ ସହରାଞ୍ଚଳରେ ନିଯୁକ୍ତି ପରିମାଣ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି । ଗ୍ରାମାଞ୍ଚଳରେ କୃଷି କ୍ଷେତ୍ରରେ ଅଧିକ ନିଯୁକ୍ତି ମିଳିଛି । ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ 44.6% ପୁରୁଷ ଏବଂ 70.9% ମହିଳାଙ୍କୁ ନିଯୁକ୍ତି ମିଳିଛି । ସହରାଞ୍ଚଳରେ ତୃତୀୟ କ୍ଷେତ୍ରରେ 60.6% ପୁରୁଷ ଏବଂ 64.9% ମହିଳାଙ୍କୁ ଅଧିକ ନିଯୁକ୍ତି ମିଳିଛି ।
2024-25 ରେ, କର୍ମଚାରୀ ଭବିଷ୍ୟନିଧି ପାଣ୍ଠି ସଂଗଠନ (ଇପିଏଫଓ) ରେ 1.29 କୋଟିରୁ ଅଧିକ ମୋଟ୍ ଉପଭୋକ୍ତା ଯୋଡ଼ି ହୋଇଥିଲେ, ଯାହାକି 2018-19 ରେ ପ୍ରାୟ 61.12 ଲକ୍ଷ ଥିଲା। ସେପ୍ଟେମ୍ବର 2017 ରେ ଟ୍ରାକିଂ ସିଷ୍ଟମ ଆରମ୍ଭ ହେବା ପରଠାରୁ, କେବଳ ଜୁଲାଇ 2025ରେ 21.04 ଲକ୍ଷ ସମେତ 7.73 କୋଟିରୁ ଅଧିକ ଉପଭୋକ୍ତା ଯୋଗ ଦେଇଛନ୍ତି। ଏହା କ୍ରମବର୍ଦ୍ଧିଷ୍ଣୁ ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ନିଯୁକ୍ତି ଏବଂ ବର୍ଦ୍ଧିତ ସାମାଜିକ ସୁରକ୍ଷା ବିସ୍ତାରକୁ ସୂଚିତ କରେ। ବର୍ଦ୍ଧିତ ନିଯୁକ୍ତି ସୁଯୋଗ, କର୍ମଚାରୀ ଲାଭ ବିଷୟରେ ସଚେତନତା ବୃଦ୍ଧି ଏବଂ ଇପିଏଫଓର ସଫଳ କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ କାରଣରୁ ଜୁଲାଇ 2025ରେ 9.79 ଲକ୍ଷ ନୂଆ ଉପଭୋକ୍ତା ଯୋଡ଼ି ହୋଇଥିଲେ ।
ଏହା ବ୍ୟତୀତ, ନିଯୁକ୍ତି ଢାଞ୍ଚାରେ ଏକ ସ୍ପଷ୍ଟ ପରିବର୍ତ୍ତନ ଆସିଛି । ଆତ୍ମନିଯୁକ୍ତି 2017-18ରେ 52.2% ରୁ 2023-24 ରେ 58.4% କୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇଛି। ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ ଅସ୍ଥାୟୀ ଶ୍ରମ 24.9% ରୁ 19.8% କୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି, ଯାହା ସରକାରୀ ପଦକ୍ଷେପ ଦ୍ୱାରା ସମର୍ଥିତ ଉଦ୍ୟୋଗୀ ଏବଂ ସ୍ୱାଧୀନ କାର୍ଯ୍ୟ ଦିଗରେ ଏକ ପଦକ୍ଷେପକୁ ସୂଚିତ କରେ।
ସାଧାରଣ ଶ୍ରମିକଙ୍କ ପାଇଁ ହାରାହାରି ଦୈନିକ ମଜୁରୀ (ସାର୍ବଜନୀନ କାର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟତୀତ) ଜୁଲାଇ-ସେପ୍ଟେମ୍ବର 2017 ରେ 294 ଟଙ୍କା ରୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇ ଏପ୍ରିଲ-ଜୁନ୍ 2024 ରେ 433 ଟଙ୍କାରେ ପହଞ୍ଚିଛି। ସେହିପରି, ନିୟମିତ ବେତନଭୋଗୀ କର୍ମଚାରୀଙ୍କ ହାରାହାରି ମାସିକ ରୋଜଗାର ସମାନ ସମୟ ମଧ୍ୟରେ 16,538 ଟଙ୍କାରୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇ 21,103 ଟଙ୍କାରେ ପହଞ୍ଚିଛି। ଏହି ଲାଭଗୁଡ଼ିକ ଉଚ୍ଚ ଆୟ ସ୍ତର, ଉନ୍ନତ ଚାକିରି ସ୍ଥିରତା ଏବଂ ଚାକିରି ଗୁଣବତ୍ତାକୁ ପ୍ରତିଫଳିତ କରିଥାଏ।
ଆଉ ଏକ ସକାରାତ୍ମକ ସଙ୍କେତ ହେଉଛି ବେକାରୀ ହାରରେ ପ୍ରଭାବଶାଳୀ ହ୍ରାସ, ଯାହା 2017-18ରେ 6.0% ରୁ 2023-24ରେ 3.2% କୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି। ଏହି ସମୟ ମଧ୍ୟରେ, ଯୁବ ବେକାରୀ ହାର 17.8% ରୁ 10.2% କୁ ହ୍ରାସ ପାଇଛି, ଯାହା ଏହାକୁ ବିଶ୍ୱ ହାରାହାରି 13.3% ଠାରୁ ତଳେ ରହିଛି। ବିଶ୍ୱ ନିଯୁକ୍ତି ଏବଂ ସାମାଜିକ ଆଉଟଲୁକ 2024 ରିପୋର୍ଟରେ ଏହି ସୂଚନା ଦିଆଯାଇଛି ।
2047 ମସିହା ସୁଦ୍ଧା ବିକଶିତ ଭାରତର ଲକ୍ଷ୍ୟ ହାସଲ କରିବାର ଏକ ପ୍ରମୁଖ ସ୍ତମ୍ଭ ହେଉଛି ଭାରତରେ 70 ପ୍ରତିଶତ ମହିଳା ଶ୍ରମଶକ୍ତିର ଅଂଶଗ୍ରହଣ ସୁନିଶ୍ଚିତ କରିବା। ଆଜି ବିଶ୍ୱର ପ୍ରମୁଖ ଅନୁଷ୍ଠାନଗୁଡ଼ିକ ଭାରତର ପ୍ରଶଂସା କରୁଛନ୍ତି, କାରଣ ଏହା ସର୍ବାଧିକ ସମାନତା ଥିବା ଶୀର୍ଷ ଦେଶ ତାଲିକାରେ ସ୍ଥାନ ପାଇଛି। 2017-18 ରୁ 2023-24 ମଧ୍ୟରେ ମହିଳା ନିଯୁକ୍ତି ହାର ପ୍ରାୟ ଦ୍ୱିଗୁଣିତ ହୋଇଛି। ଗତ ସାତବର୍ଷରେ 1.56 କୋଟି ମହିଳାଙ୍କୁ ଆନୁଷ୍ଠାନିକ ନିଯୁକ୍ତି ମିଳିଛି ।
ବର୍ତ୍ତମାନ, ଭାରତ ବୈଷୟିକ ନବସୃଜନ, ଜଗତୀକରଣ ଏବଂ ଉପଭୋକ୍ତା ଆଚରଣର ବିକାଶ ଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ନୂତନ ଶିଳ୍ପ ଏବଂ ନିଯୁକ୍ତି କ୍ଷେତ୍ରର ଦ୍ରୁତ ଉତ୍ଥାନ ଦେଖୁଛି। ସ୍ୱାସ୍ଥ୍ୟସେବା ପ୍ରଯୁକ୍ତିବିଦ୍ୟା, ଇ-କମର୍ସ ଲଜିଷ୍ଟିକ୍ସ, ଆର୍ଥିକ ପ୍ରଯୁକ୍ତିବିଦ୍ୟା ଏବଂ ଏଡ-ଟେକ୍ ଭଳି କ୍ଷେତ୍ର ଅଭୂତପୂର୍ବ ଗତିରେ ବୃଦ୍ଧି ପାଉଛି। ବୃଦ୍ଧି ପାଉଥିବା ଡିଜିଟାଲ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥା ଏବଂ ଅକ୍ଷୟ ଶକ୍ତି କ୍ଷେତ୍ର ନିଯୁକ୍ତି ସୃଷ୍ଟି ପାଇଁ ଅଧିକ ସୁଯୋଗ ପ୍ରଦାନ କରୁଛି।
ଭାରତର ବିକଶିତ ନିଯୁକ୍ତି ବଜାରର ଏକ ନିର୍ଣ୍ଣାୟକ ବୈଶିଷ୍ଟ୍ୟ ହେଉଛି ଗିଗ୍ ଅର୍ଥବ୍ୟବସ୍ଥାର ଉତ୍ଥାନ, ଯାହା ପାରମ୍ପରିକ ନିଯୁକ୍ତି ମାନଦଣ୍ଡକୁ ପୁନଃ ପରିଭାଷିତ କରିଛି। ଭାରତର ଗିଗ୍ ଶ୍ରମଶକ୍ତି 2024-25ରେ 1 କୋଟିରୁ 2029-30 ସୁଦ୍ଧା 2.35 କୋଟିକୁ ବୃଦ୍ଧି ପାଇବ ବୋଲି ଆକଳନ କରାଯାଇଛି। ସରକାର ଏହି କ୍ଷେତ୍ରରେ କାର୍ଯ୍ୟରତ ଶ୍ରମିକଙ୍କ ସୁରକ୍ଷା ପାଇଁ ମଧ୍ୟ ଯୋଜନା ପ୍ରଣୟନ କରିଛନ୍ତି । ଭାରତର ଷ୍ଟାର୍ଟଅପ୍ ଇକୋସିଷ୍ଟମରେ 1.9 ଲକ୍ଷ ଡିପିଆଇଆଇଟି-ସ୍ୱୀକୃତିପ୍ରାପ୍ତ ଷ୍ଟାର୍ଟଅପ ରହିଛି ଯାହାକି ବିଶ୍ୱର ତୃତୀୟ ବୃହତ୍ତମ। ଏହି କ୍ଷେତ୍ର 2025 ସୁଦ୍ଧା 118 ୟୁନିକର୍ଣ୍ଣ ଏବଂ 17 ଲକ୍ଷରୁ ଅଧିକ ନିଯୁକ୍ତି ସୃଷ୍ଟି କରିଛି।
ସ୍କିଲ୍ ଇଣ୍ଡିଆ, ରୋଜଗାର ମେଳା, ପିଏମ ବିଶ୍ୱକର୍ମା, ଆଇଟିଆଇ ଉନ୍ନତିକରଣ ଯୋଜନା, ନିଯୁକ୍ତି ଆଧାରିତ ପ୍ରୋତ୍ସାହନ ଯୋଜନା, ଏମଜିଏନଆରଇଜିଏ, ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ବିକଶିତ ଭାରତ ରୋଜଗାର ଯୋଜନା, ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ଇଣ୍ଟର୍ଣ୍ଣସିପ୍ ଯୋଜନା, ମେକ୍ ଇନ୍ ଇଣ୍ଡିଆ ଭଳି ଯୋଜନା ବ୍ୟାପକ ନିଯୁକ୍ତି ସୁଯୋଗ ସୃଷ୍ଟି କରିଛି। ସେହିପରି ମହିଳାଙ୍କ ପାଇଁ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଭାବେ ଉଦ୍ଦିଷ୍ଟ ବିଭିନ୍ନ ଯୋଜନା ଯଥା: ନମୋ ଡ୍ରୋନ ଦିଦି, ମିଶନ ଶକ୍ତି, ଲକ୍ଷପତି ଦିଦି, ବ୍ୟାଙ୍କ ସଖୀ, ବୀମା ସଖୀ, କୃଷି ସଖୀ, ପଶୁ ସଖୀ, ପ୍ରଧାନମନ୍ତ୍ରୀ ନିଯୁକ୍ତି ଗ୍ୟାରେଣ୍ଟି କାର୍ଯ୍ୟକ୍ରମ, ସଂକଳ୍ପ, ପିଏମ ଲଘୁ ଖାଦ୍ୟ ପ୍ରକ୍ରିୟାକରଣ ଯୋଜନା, ଆଦିବାସୀ ମହିଳା ସଶକ୍ତିକରଣ ଯୋଜନା, ସ୍ବୟଂ ଶକ୍ତି ସହକାର ଯୋଜନା, ଦିନ ଦୟାଲ ଉପାଧ୍ୟାୟ ଜାତୀୟ ଗ୍ରାମୀଣ ଜୀବିକା ମିଶନ ଆଦି ମହିଳାଙ୍କୁ ରୋଜଗାରକ୍ଷମ ଏବଂ ଆର୍ଥିକ ରୂପେ ସଶକ୍ତ କରୁଛି ।